ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

(Από το βιβλίο:ΟΙ 147 ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ).

Αγία Τριάδα. Αρχαιολογικός τόπος στα νότια της κεντρικής Κρήτης, κοντά στη Φαιστό, όπου διασώθηκαν μερικά μοναδικά δείγματα της μινωικής τέχνης και σημαντικά ερείπια της προϊστορικής εποχής. Βρίσκεται στη δυτική πλευρά συγκροτήματος χαμηλών λόφων, από τους οποίους ο ανατολικότερος είναι της Φαιστού. Η θέση κατοικήθηκε σποραδικά στην τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ. Στη μεσομινωική εποχή η εγκατάσταση δεν είχε αναπτυχθεί ακόμη. Στο τέλος της όμως και στην αρχή της υστερομινωικής ο συνοικισμός φαίνεται σημαντικός. Γύρω στα 1450π.Χ. καταστρέφεται. Αργότερα ξαναχτίζεται και η ζωή εξακολουθεί ως τη γεωμετρική εποχή. Από τότε ο τόπος μένει έρημος ως το 2ο π.Χ. αιώνα. Κάποια συνέχεια μαρτυρά ένα αγροτικό σπίτι ρωμαϊκής εποχής. Ύστερα έρχονται τα δύο εκκλησάκια της ενετοκρατίας : Αγία Τριάδα και ο Άγιος Γεώργιος.

Από τα σημαντικότερα ευρήματα της Αγίας Τριάδας είναι η πέτρινη σαρκοφάγος, που ανακαλύφτηκε μέσα στη νεκρό-πόλη, σ΄ένα λακοειδή τάφο και αποτελεί το μοναδικό δείγμα πέτρινης σαρκοφάγου με ζωγραφική διακόσμηση: στις δυο μακρές πλευρές της εικονίζεται λατρεία του νεκρού και στις δυο μικρές άρματα, ένα γήινο και ένα υπερκόσμιο. Χρονολογείται στα 1400 π.Χ. και θα ανήκε σε πρόσωπο της βασιλικής οικογένειας της Φαιστού. Η έπαυλη της Αγίας Τριάδας, για την κομψότητα του ίδιου του οικοδομήματος και για τον πλούτο των κινητών ευρημάτων και της ζωγραφιστής διακόσμησης ονομάστηκε βασιλική, δε μοιάζει όμως με καμία από της γνωστές μινωικές και αποτελείται από δυο πτέρυγες που ενώνονται σε ορθή γωνία. Οι τοιχογραφίες της προσφέρουν τα καλύτερα ίσως δείγματα της μινωικής ζωγραφικής, όπως τα κρίνα, οι αγριόγατοι, οι φασιανοί κ.α. Μια μεγάλη σύνθεση στις πλευρές ενός δωματίου της βορινής πτέρυγας είναι ένα από τα ωραιότερα δημιουργήματα της φυσιοκρατικής νοοτροπίας της Κρήτης. Τα ωραιότερα αγγεία και ρυτά με ανάγλυφες παραστάσεις των θεριστών, των αγωνισμάτων και της αναφοράς, τα λεγόμενα τάλαντα από τον θησαυρό της έπαυλης, πιθάρια και άλλα αγγεία που βρέθηκαν εκεί, βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου.

Τα πήλινα σφραγίσματα που βρέθηκαν ( περίπου 150, πολλά με σημεία της Γραμμικής Α΄ γραφής) και που έγιναν από σφραγίδες που ανήκαν στην ωριμότερη φάση της μινωικής σφραγιδογλυφίας, δίνουν τα ωραιότερα δείγματα του γνήσιου μινωικού ύφους, με ένα πλουσιότατο θεματολόγιο από σκηνές θρησκευτικές ή αγωνιστικές, και από τη ζωή των ζώων.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ορισμένα από αυτά τα σφραγίσματα έχουν προέλθει από τις ίδιες σφραγίδες (δακτυλίδια), από όπου έχουν προέλθει όμοια σφραγίσματα που βρέθηκαν παλαιότερα στη Ζάκρο και στα Γουρνιά και προπολεμικά στο Σκλαβόκαμπο από το Μαρινάτο. Τα θέματα αυτών των σφραγισμάτων είναι συνωρίδα (ζεύγος αλόγων σε άμαξα) με ηνίοχο και ταύρο. Η πολυτέλεια που χαρακτήριζε την έπαυλη σε όλη της την έκταση καθώς και τα ευρήματα με κάνουν να συμπεράνω ότι η μικρή αυτή πόλη ήταν το μεγαλύτερο διαμετακομιστικό εμπορικό κέντρο της ανατολικής μεσογείου και ότι στην έπαυλη υποδέχονταν προσωπικότητες μεγάλης φήμης που ταξίδευαν προς την ανατολή. Φιλοξενούσαν τους υψηλούς ξένους και εκτός από τις λιμενικές διευκολύνσεις στον Κομμό ή στα Μάταλλα, τους παρείχαν τα απαραίτητα για τις θρησκευτικές, τις πνευματικές και σωματικές τους ανάγκες. Τα σπουδαία ρυτά ίσως ήταν γιαυτές τις ανάγκες. Πιστεύω επίσης ότι όταν ο Σόλων ήλθε στη Φαιστό, σύμφωνα με το κείμενο του Δίσκου της Φαιστού, όταν ανέφερε ότι στην Υρσώ κάθε χρόνο θυσιάζουν χοίρους, εννοούσε την Αγία Τριάδα, όπου στο πέρασμα του με προορισμό τη Φαιστό έμεινε εκεί και αφού περιποιήθηκε το σώμα του, το ταλαιπωρημένο από το ταξίδι, έκανε σπονδή με τον τρόπο που συνήθιζαν στην πόλη.(βλ.Φαιστός:Δίσκος Φαιστού.)

Αγνείον, το. Άγιος Σώστης Κισάμου

Μικρή παράλια πόλη της ρωμαϊκής περιόδου στη θέση του σημερινού Άγ. Σώστη Κισάμου, στο ακρωτήριο Κώρυκον-Γραμπούσα, που αναφέρεται στους Σταδιασμούς. Είχε ιερό του Απόλλωνα.

Άηρος, η. Η τοποθεσία που βρίσκεται η πόλη είναι άγνωστη.

Αίνα, η. ή Αινάων πόλη. <<Βραχύβιον και ασήμαντον πολύχνιον>> της Κρήτης, του 2oυ-1ου αιώνα π.Χ. στην περιοχή της Γόρτυνας, σύμφωνα με χάλκινα νομίσματα, που βρέθηκαν το 1963 στην τοποθεσία Μπέης, της περιοχής του Χωριού Καστέλι Καινούργιου νομού Ηρακλείου, και παραδόθηκαν στο Νομισματολογικό Μουσείο Αθηνών, όπου βρίσκονται σήμερα. Τα νομίσματα φέρουν κεφαλή Απόλλωνα με στέφανο δάφνης και πίσω βόδι σε στάση εφόρμησης, με τα γράμματα ΑΙΝ πάνω από την παράσταση του ζώου και ΩΝ κάτω, που μπορεί να διαβαστεί ΑΙΝΑΩΝ ή και ΑΙΝΑΩΝΩΝ. (Βλ. Πεπραγμένα Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, του 1966, τομ. Β΄σελ. 209). Το όνομα της πόλης αυτής δεν αναφέρεται ούτε σε κείμενα ούτε σε επιγραφές. (Στ. Σπανακης : Πόλεις και χωριά της Κρήτης σελ.89)

Αίπεια, η.<<Η Αίπεια είναι πόλη της Λακωνίας. Υπάρχει και άλλη στην Κύπρο. Αναφέρεται και τρίτη στην Κρήτη από τον Ελλάνικο, το εθνικό Αιπεάτης, όπως Κορσεάτης Υδρεάτης>>. (Στ. Βυζ.)

Άκυτος.

Βραχώδης νησίδα απέναντι στις εκβολές του Πλατανιά, δυτικά των Χανίων. Σήμερα λέγεται Θοδωρού - Αγ. Θεόδωροι. Αναφέρεται επίσης με το όνομα Τούλλουρος. Το σημερινό όνομα το πήρε από το τρίκλιτο εκκλησάκι των Αγ. Θεοδώρων, που μόλις φαίνονται σήμερα τα θεμέλια του. Το νησάκι απόκτησε ιστορική αξία κατά τη Βενετοκρατία οπότε, το 1574, αποφασίστηκε να οχυρωθεί για να εμποδίσουν τα κανόνια του τον εχθρό να αποβιβασθεί στην απέναντι παραλία του Πλατανιά. Έκτισαν τον ίδιο χρόνο ένα πολυγωνικό φρούριο στην κορυφή, που το ονόμασαν Turluru και άλλο χαμηλά επίσης πολυγωνικό, που το ονόμασαν Αγ. Θεόδωρο ή S. Franscesco από την εκεί εκκλησία, που στοίχισαν 21500 δουκάτα δίχως τις αγγαρείες. Οι ειδικοί ήθελαν να γίνει και τρίτο φρούριο στο βόρειο άκρο της νησίδας, που όμως δεν έγινε. (Στ. Σπανάκης: Πόλεις και Χωριά της Κρήτης).

Οί Τούρκοι πολιόρκησαν τη νησίδα το 1645, και την κατέλαβαν ύστερα από ηρωική άμυνα των πολιορκουμένων. Ο επικεφαλής τής φρουράς Βλάσιος έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και όλη η φρουρά έγινε ολοκαύτωμα μαζί με πολλούς Τούρκους πού είχαν εισορμήσει στο φρούριο. Το 1650 η νησίδα πέρασε και πάλι στην κυριαρχία των Βενετών ως το 1699, οπότε ανακαταλήφθηκε από τούς Τούρκους, οι οποίοι την κράτησαν ως την απελευθέρωση τής Κρήτης. Το 1897 αποβιβάσθηκε προσωρινά δύναμη τού Ελληνικού στρατού, υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο παρά την απειλή των πυροβόλων των πολεμικών σκαφών των Μεγάλων Δυνάμεων.(Εγκ.Παπ-Λαρ-Μπριτ.). Σήμερα το κράτος για να προστατέψει τον Κρητικό αίγαγρο ίδρυσε εκτροφείο στο νησί αυτό, στην Ντία και στους Αγίους Πάντες απέναντι από τον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου.

Ο Φλωρεντιανός ιερωμένος Χριστόφορος Μπουοντελμόντι, περιγράφει σε βιβλίο το 1416,την επίσκεψη του το 1415 στην Κρήτη. Η επίσκεψη του σκοπό είχε την επαλήθευση των όσων είχε διαβάσει από τού αρχαίους Πτολεμαίο και Πλίνιο. Ο καθολικός αυτός ιερωμένος είχε μάθει Ελληνικά στην Ρόδο πού τού επέτρεπαν να συνεννοείται με τούς ντόπιους. Καρπός των ταξιδιών του ήταν η συγγραφή δύο βιβλίων σε μεσαιωνική γλώσσα. Το ένα τιτλοφορείται <<βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους>> (δηλαδή του Αιγαίου) και το άλλο <<Περιγραφή τής νήσου Κρήτης>>. Το ταξίδι στην Κρήτη πραγματοποιήθηκε, όπως προκύπτει από το ίδιο το έργο, σε διάστημα λίγων μηνών την άνοιξη του 1415. Σε λεπτομερή περιγραφή αναφέρεται στην περιοχή του Πλατανιά και το νησί Θοδωρού. Για την περιοχή του Πλατανιά και για το νησί Θοδωρού ας αφήσομε τον Μπουοντελμόντι να μάς ξεναγήσει μέσα από τα κείμενα του βιβλίου του (έρχεται παραλιακά με πλοίο από το Δικτυνναίο προς τα σημερινά Χανιά): <<Μιά νέα μέρα αρχίζει και οι ναυτικοί μας, όλοι μαζί, φωνάζοντας σηκώνουν το πανί. Έπειτα πλέομε κατά μήκος χωριών και διακρίνομε μιά εύφορη πεδιάδα στους πρόποδες τού βουνού. Στο πιο βαθύ μέρος τού κόλπου βλέπομε το ρεύμα του Ταυρωνίτη και με χαρά διακρίνομε στους πρόποδες των βουνών την Επισκοπή της παλιάς Κισάμου. Πραγματικά, λέγεται, ότι μετά την καταστροφή αυτής της πόλης και άλλων πόλεων της νήσου, οι παλιοί επίσκοποι αποσύρθηκαν σε εξοχικά κτήματα. Φθάνομε έπειτα σε μιά πεδιάδα πού παράγει το κάθε τι σε μεγάλη αφθονία. Ως το ρεύμα τού Κουφού δεν παύομε να βλέπομε χωριά και περιβόλια.

Διακρίνομε κατόπιν τον ποταμό Πύκνο, πού σήμερα ονομάζεται Πλατανιάς, επειδή είναι κυκλωμένος από αναρίθμητα πλατάνια. Στη μέση τής ροής τού ποταμού διακρίνομε ένα μεγάλο χωριό με ανθυγιεινό αέρα, όπου οι παλαιοί άποικοι είχαν εγκαταστήσει την Επισκοπή Κυδωνίας.

Βλέπομε τέλος το αρχαίο νησάκι Λητώα, τα σημερινά Θοδωρού. Παρατήρησα εκεί, στη μέση τού νησιού, μιά πολύ μεγάλη βραχώδη σπηλιά πού βλέπει προς τα νότια. Αυτό το νησί κατοικείται από μερικούς μοναχούς. Αφήνομε το νησί αυτό και παραπλέομε σε μήκος έξι μιλίων μιά αμμώδη ακτή με χαμηλούς λόφους ως ότου βλέπομε μιά πεδιάδα, ένα ποταμό και μιά πόλη. Τέλος φανερώνεται ένα λιμάνι πολύ παλιό, πίσω από το οποίο βλέπομε την πόλη της Κυδωνίας..>>.

Η Άκυτος είναι νήσος κοντά στην Κυδωνία της Κρήτης, ο νησιώτης λέγεται Ακύτιος (Στ.Βυζ.)

Άλας, η. (Λασαία)

Άλασσα,η. (Λασαία)

Άλβα . Πιθανώς στην Άρβη Βιάννου.

<< Η Αλβα είναι πόλη της Ιταλίας την οποία έκτισαν οι Λατίνοι του Λαυινίου.............................. Υπάρχει και πόλη Άλβη στην Κρήτη, το Εθνικό Αλβαίος όπως Θηβαίος >> (Στ. Βυζ.)

Άλβη. Πιθανώς στον παραθαλάσσιο οικισμό της κοινότητας Αμιρά, επαρχίας Βιάννου νομού Ηρακλείου.

Στο χώρο υπήρχε αρχαίος οικισμός, όπως πιστοποιούν διάφορα ευρήματα στην περιοχή, που το όνομά του πιθανόν να ήταν Άρβη. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι χωρικοί βρήκαν κοντά στη θάλασσα μια σαρκοφάγο από λευκό μάρμαρο, με ανάγλυφες παραστάσεις από όλες τις πλευρές, που παρίσταναν πομπή του Διονύσου, με τον Άμπελο πάνω στο άρμα, που το συνόδευε πλήθος ανθρώπων, ελέφαντες, πάνθηρες κ.λ.π. Ο Pashley, που πέρασε από εκεί το 1834 μάζεψε τα κομμάτια, τα συγκόλλησε και συμπλήρωσε τη σαρκοφάγο τόσο τέλεια ώστε να φαίνεται πώς βγήκε από το εργαστήρι γλύπτη, όπως λεει ο ίδιος. Μετέφερε τη σαρκοφάγο στην Αγγλία και βρίσκεται τώρα στο Fitz-Wiliam Museum. Ο Ξανθουδίδης αναφέρει, ότι η θέση κατοικούνταν από την προϊστορική εποχή. Βρέθηκαν αγγεία λίθινα, και πήλινα Μινωικής εποχής. Την ελληνική περίοδο λατρεύονταν εκεί ο Άρβιος Ζευς. Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει: Υπάρχει και στην Κρήτη Άρβιον όρος όπου τιμάται ο Άρβιος Ζεύς. Άρβιος λέγεται και ο κατοικών το όρος. Το Άρβιον όρος ήταν το σημερινό ύψωμα Βίγλα. Επομένως το ιερό του Διός ενδέχεται να ήταν στους πρόποδες του υψώματος, όπου η μονή του Αγίου Αντωνίου σήμερα. Όλα αυτά βεβαιώνουν ότι εκεί υπήρχε σπουδαία αρχαία πόλη, κυρίως την Ελληνορωμαϊκή περίοδο, που το όνομά της πιθανότατα ήταν Άρβις.

Αλλαρία, η. Ο Paul Faure πιστεύει, ότι ήταν κοντά στο σημερινό χωριό Σταυρωμένος Μυλοποτάμου

Η πόλη μας είναι γνωστή από τα νομίσματά της, κυρίως του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, και από μερικές επιγραφές που αναφέρονται στη συνθήκη φιλίας που είχε υπογράψει η Αλλαρία με την Πάρο, την Τέω και τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Ο κάτοικός της ονομαζόταν, σύμφωνα με τις επιγραφές, Αλλαριώτης.

Η Αλλαρία ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη και είχε στα νομίσματά της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία της και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και τη λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ.

<<Η Αλλαρία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Αλλαριάτης όπως αναφέρει ο Πολύβιος >>. (Στ. Βυζ.)

Αμνισός, η. Η Αμνισός ήταν επίνειο της Κνωσού και υπήρχε ναυπηγείο του Μίνωα στις εκβολές του Καρτερού. Στην Αμνισό αποβιβάστηκε ο Θησέας όταν ήλθε να σκοτώσει το μινώταυρο. Από εδώ ξεκίνησε ο Ιδομενέας, εγγονός του Μίνωα, με 80 πλοία, για να βοηθήσει τον Αγαμέμνονα στην εκστρατεία του κατά της Τροίας. Και εδώ στάθηκε ο Οδυσσέας κατά την περιπλάνησή του, όταν γύριζε στην Ιθάκη. Οι ανασκαφές το 1932 από τον Σπ. Μαρινάτο έφεραν στο φως μινωική έπαυλη της Μεσομινωικής ΙΙΙ περιόδου με θαυμάσιες τοιχογραφίες, όπως τις περίφημες <<τοιχογραφίες των κρίνων>> που τώρα βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου. Το 846 αποβιβάστηκε στην Αμνισό ο βυζαντινός στρατηγός Καρτερός, από τον οποίο πήρε αργότερα το όνομα της ολόκληρη η περιοχή, και πολέμησε τους Σαρακηνούς. Από την κορυφή του λόφου της Παλιόχωρας, πάνω και γύρω από τον οποίο απλωνόταν η αρχαία πόλη, έχουμε μια θαυμάσια άποψη της μεγάλης αμμουδιάς. Στην πλαγιά του λόφου πάνω από το δρόμο, βρίσκεται το περίφημο Σπήλαιο της Ειλείθυιας ή νεραϊδόσπηλιος. Το σπήλαιο είναι ένα από τα αρχαιότερα κέντρα λατρείας, αφιερωμένο στη θεά προστάτιδα των τοκετών και κόρη της Ήρας, Ειλείθυια. Το σπήλαιο είναι πανέμορφο με σταλακτίτες διάκοσμο, κολόνες και λιμνούλες. Η λέξη Αμνισός ήταν η πρώτη που αποκρυπτογραφήθηκε στη Γραμμική Β. Η πόλη καταστράφηκε μετά το 1500 π.Χ. από τα κύματα, που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, βρέθηκαν μάλιστα και τεμάχια αλαφρόπετρας.

Δυτικά του λόφου της Παλαιοχώρας βρέθηκε ιερό αφιερωμένο στο Δία Θενάτα, με μεγάλο βωμό κυκλικό ο οποίος είχε πολλά υπολείμματα των πηρών και των θυσιών που εγίνοντο εκεί. Το ιερό είναι κτισμένο με τεράστιους πωρολιθικούς πελεκητούς ογκόλιθους που φέρουν εγχάρακτα σύμβολα. Εδώ βρέθηκαν πινακίδες και δύο καθιστοί αετοί από πωρόλιθο.

Από την Αμνισό καταγόταν ο επικός και μελικός ποιητής Μυρίνος.

Άμπελος, η. Ξερόκαμπος Σητείας.

Παραθαλάσσια πόλη της Κρήτης (Πλιν. Nat. Hist. 4,12,59). Ερείπιά της βρέθηκαν στη θέση Ξερόκαμπος της επαρχίας Σητείας, κοντά στον μικρό ναό του Αγ. Νικολάου απέναντι από τις νησίδες Καβάλλοι. Από τα ευρήματα συμπεραίνεται ότι η Άμπελος κατοικήθηκε από τη ρωμαϊκή μέχρι την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Στο χώρο βρέθηκαν και ταφικές επιγραφές. Το ίδιο όνομα φέρει και το κοντινό ακρωτήριο, όπως αναφέρει ο Πλίνιος (Πτολ. 3.17.4). Άμπελος άκρα. Τα τείχη της ήταν κτισμένα με πελεκητές αμμουδόπετρες. Εκεί κοντά είναι μια πηγή μεταλλικού νερού με θεραπευτικές ιδιότητες και σ΄αυτή οφείλει την ίδρυσή της στη θέση αυτή.
Αμφιμάλιον
Αμφιμάλιον (Αμφίμαλα). Γεωργιούπολη Αποκορώνου. Επίνειο της Λάππας. (Στράβων 10,475)

Ήταν πάνω στο γήλοφο που λέγεται σήμερα του Βένου ή Κεφάλα, 1200μ. Δυτικά της Γεωργιούπολης.Άκμασε κατά την Ελληνική , Αρχαϊκή και Ελληνιστική εποχή.

<< Αμφιμάλιον. Πόλη της Κρήτης που πείρε το όνομά της από τον Αμφίμαλο. Ο πολίτης λέγεται Αμφιμαλεύς ή Αμφιμάλιος. Λέγεται και Αμφίμαλα και το εθνικό Αμφιμαλαίος>> (Στ. Βυζ.)

Αμύκλαιον, το. Κόκκινος Πύργος Πυργιώτισσας;

Ανώπολις, η. Ανώπολη Σφακίων.

Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη κοντά στο σημερινό χωριό Ανώπολις Σφακίων. Είχε επίνειο την Φοινικούσα, στη θέση του σημερινού χωριού, Λουτρό Σφακίων. Την εποχή εκείνη υπήρχαν δύο πόλεις. Η Ανώπολη και η Κάτωπόλη, που ήταν γνωστή με το όνομα Φοίνικας, όπως αναφέρεται και στις Πράξεις των Αποστόλων (27, 10). Η Αρχαία Ανώπολη υπόγραψε τη συνθήκη συμμαχίας των 30 Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β΄, και σαν ανεξάρτητη και ελεύθερη είχε κόψει δικά της νομίσματα. Σώζονται τμήματα των πελασγικών κυκλώπειων τειχών στη θέση Ρίζα. Η πόλη άκμασε ιδιαίτερα κατά τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους, αλλά ο Πάσλεϋ παρατήρησε και όστρακα Ελληνιστικής περιόδου, που σημαίνει πως κατοικούνταν και παλαιότερα. Η ύδρευσή της, γινόταν από δεξαμενές, που σώζονται υπολείμματά τους. Την περίοδο της Ενετοκρατίας υπήρξε κέντρο αντίστασης των Κρητικών στη δυτική Κρήτη, όπως το Λασίθι στην Ανατολική, γι΄αυτό και καταστράφηκε το 1365. Οικοδομήθηκε ξανά την Τουρκοκρατία, και οι κάτοικοί του ασχολήθηκαν με την ναυτιλία.

Άξος, η (Όαξος). Αξός Μυλοποτάμου . (βλ. Όαξος ).

. << Η Άξος είναι πόλη της Κρήτης και ο Ηρόδοτος την αναφέρει τέταρτη . Το εθνικό είναι Άξιος>> (Στ. Βυζ.)

Απολλωνία. Αγία Πελαγία Μαλεβιζίου .

Η ακριβής θέση της δεν είναι γνωστή μέχρι σήμερα. Ήταν η πιο σημαντική από τις πόλεις της Κρήτης, που έφεραν αυτό το όνομα (όπως η Κυδωνία και η Ελεύθερνα). Ήταν αυτή που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος, γιαυτό όποιος αρχαιολόγος έχει κάνει κάποια σπουδαία ανασκαφή από το Γάζι μέχρι την Αγ. Πελαγία νομίζει ότι έχει βρει την Απολλωνία. Την τοποθετούν στην Αγ. Πελαγία ή στο Παλαίκαστρο ή στις εκβολές του ποταμού Αρμυρού Ηρακλείου. Επειδή όμως στην Β΄Βυζαντινή περίοδο υπήρχε στην περιοχή του Χάντακα οικισμός με το όνομα Απόλλωνας, τον οποίο ο Καστροφύλακας αναφέρει στην επαρχία Τεμένους, αλλά και ο Βασιλικάτα, όπως και έγγραφο του 1257, του Κατάστιχου Εκκλησιών Μοναστηριών του Κοινού αναφέρει τον οικισμό στη δικαιοδοσία της μονής Παλιανής, ενδέχεται πράγματι η Απολλωνία να είναι σ΄αυτήν την περιοχή, περίπου ΒΑ του χωριού Βενεράτο. Αναφέρεται μεταξύ των 30 πόλεων της Κρήτης που υπόγραψαν τη συνθήκη με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου (197-159 π.Χ.). Αναφέρεται επίσης στη συνθήκη της Ιωνίας και των Κρητικών πόλεων του 193 π.Χ., που καθόριζε το δικαίωμα ασύλου στο ιερό του Διονύσου.

Ο Πολύβιος (27,16) και ο Διόδωρος Σικελιώτης (30,!5) αναφέρουν, ότι οι κάτοικοι της Κυδωνίας είχαν συνδεθεί με τους Απολλωνιάτες σε μια ισοπολιτεία και κοινωνία πάντων των εν ανθρώποις νομιζομένων δικαίων. Η Συμφωνία επικυρώθηκε με όρκο και κατατέθηκε στο ναό του Ιδαίου Δία. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους Κυδωνιάτες το 171 π.Χ. να παραβούν τον όρκο τους, με τόση θρασύτητα και ασέβεια, άγνωστη ακόμη και στην Κρήτη, να καταλάβουν την πόλη των Απολλωνιατών, να τους σφάξουν όλους, να αιχμαλωτίσουν τα γυναικόπαιδά των και να καταστρέψουν την πόλη των. Λογικά όμως η Απολλωνία που είχε σχέση με την Κυδωνία δεν θα πρέπει να ήταν κοντά στην Κνωσό, εκτός και αν η τελευταία την περίοδο αυτή βρισκόταν σε μεγάλη παρακμή.

Τα νομίσματα που αποδίδονται στην Απολλώνια δεν είναι βέβαιο ότι κόπηκαν σ΄αυτήν. Στη μια τους όψη εικονίζουν τον Ηρακλή να δαμάζει ελάφι και στην άλλη τον Έρωτα να κάθεται πάνω στη ράχη ενός πετεινού ή στη μια όψη την Άρτεμη στεφανωμένη και στην άλλη δάδα αναμμένη με τα γράμματα ΑΠΟΛΛΩΝΙΑΤΩΝ και κάτω ΔΑ. Επίσης σε ορισμένα από αυτά υπάρχουν οι παραστάσεις ενός νέου (του Απόλλωνα) και ενός τρίποδα που ακουμπά αποκλειστικά σε κοίλο έδαφος.

<<Απολλωνία. ά .......... στ΄ στην Κρήτη, κοντά στην Κνωσό, .............κγ΄ Κρήτης, που λεγόταν παλιά Ελεύθερνα και ήταν η πατρίδα του Λίνου, από αυτήν καταγόταν και ο Διογένης. Ο Τρύφων στο βιβλίο του περί παρωνύμων, είπε το εθνικό Απολλωνιεύς, δεν προέρχεται όμως από το όνομα της πόλεως αλλά από το Απολλώνιον, όπως από το Δουλίχιον Δουλιχιεύς>> (Στ.Βυζ.)

Απολλωνία. Ελεύθερνα Μυλοποτάμου.

Απολλωνιάς, η. Αργουλές Σφακίων;

Άπτερα (Άπταρα). Παλαιόκαστρο Αποκορώνου

Νοτιοδυτικά από το Καλάμι Αποκορώνου.

Άπτερα ή Άπταρα, Απτερία, Απτεραία και Άπτερον, η (αρχ.) μία από τις σημαντικότερες πόλεις στη βόρεια ακτή της Δυτικής Κρήτης. Ήταν χτισμένη σε οροπέδιο ύψους 231 μέτρων σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα στο σημερινό κόλπο της Σούδας ανάμεσα στα ακρωτήρια Κύαμο και Δρέπανο. Η πόλη, με τα δύο επίνειά της την Κίσαμο, που άλλοι τοποθετούν ανατολικά από το χωριό Καλύβες και άλλοι κάτω από το χωριό Καλάμι, και τη Μινώα, στη ΝΑ άκρη του Ακρωτηρίου κάτω από τις Στέρνες, υπήρξε αξιολογότατο εμπορικό κέντρο της Κρήτης. Η αρχαία πόλη Άπτερα έχει ταυτιστεί με τον χώρο του συνοικισμού Παλαίκαστρο, που βρίσκεται στην επαρχία Αποκορώνου, του νομού Χανίων. Σύμφωνα με την παράδοση, η πόλη οφείλει την ονομασία της στην αποπτέρωση των Σειρήνων από τις Μούσες, που έγινε στην περιοχή αυτή μετά την ήττα των Σειρήνων σε μουσικούς αγώνες. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η πόλη πήρε την ονομασία της από τον Πτεράν ή Απτεράν, μυθικό κτίτορα του ναού στους Δελφούς. Με την ονομασία Άπτερος παραδίδεται και επώνυμος ήρωας της πόλης. Τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι το τοπωνύμιο βρίσκεται ήδη στις πινακίδες Γραμμικής Β’ της Κνωσού με τη μορφή ΑΡΑΤΑΧΑ.

Οι κυριότεροι ιστορικοί σταθμοί της πόλης: Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας, Απτεραίοι τοξότες ήταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών στον Β’ Μεσσηνιακό πόλεμο, το 668 π.Χ. Η Άπτερα πήρε μέρος στους εμφυλίους πολέμους των κρητικών πόλεων ως σύμμαχος της Κνωσού και το 220 π.Χ. πολιορκήθηκε από τον Φίλιππο, αρχηγό των στρατευμάτων των Αχαιών. Από επιγραφικές μαρτυρίες μαθαίνουμε ότι η Άπτερα ήταν μια από τις τριάντα πόλεις της Κρήτης που συμμάχησαν με το βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Τα ερείπια που σώζονται μαρτυρούν την ακμή και την ισχύ της πόλης. Εκτεταμένα είναι τα τείχη κλασικής και ελληνιστικής εποχής, μήκους περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων, που σώζουν πύργους και προμαχώνες. Στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα χρονολογείται ένα μικρό ιερό, που ανάσκαψε ο H. Drerup. Αποτελείται από δυο σηκούς, που καθένας έχει μια πόρτα στα αντολικά. Αξιόλογες είναι δυο δεξαμενές των ρωμαϊκών χρόνων, που διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Η μία μάλιστα χωρίζεται με πεσσούς σε τρία κλίτη. Σύγχρονο θεωρείται και ένα αψιδωτό οικοδόμημα με τρεις κόγχες. Το θέατρο της πόλης μόλις διακρίνεται σήμερα. Από επιγραφικές μαρτυρίες συμπεραίνουμε ότι στην πόλη υπήρχε ναός της θεάς Ειλείθυιας και Πρυτανείο καθώς και λατρεία Αρτέμιδος Απτέρας. Σε απόσταση 500 μέτρων δυτικά της πόλης έχει εντοπιστεί το αρχαίο νεκροταφείο με λαξευτούς τάφους ρωμαϊκών κυρίως χρόνων. Ο χώρος της αρχαίας πόλης και των περιχώρων δεν έχει ακόμη ερευνηθεί συστηματικά. Από το πλήθος των επιγραφών, κυρίως προξενικών, και από το μεγάλο αριθμό των νομισμάτων που έχουν βρεθεί, αποδεικνύεται η εμπορική σπουδαιότητα της πόλης από τα ύστερα κλασικά μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Στην περίοδο της μεγάλης ακμής της και ανεξαρτησίας είχε πολλά νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 76 τύπους. Τα περισσότερα φέρουν την κεφαλή γυναίκας, πιθανώς της Ήρας και τη λέξη ΑΠΤΑΡΑΙΩΝ ή ΑΠΤΕΡΑΙΩΝ και πίσω γενειοφόρο πολεμιστή και τη λέξη ΠΤΟΛΙΟΙΚΟΣ. Άλλα είχαν την Αρτέμιδα και πίσω μια μέλισσα.

Ο Κ. Δουνάκης που ασχολήθηκε ειδικά με την ιστορία των Απτέρων, λεει πως είχε οκτώ προάστια στους πρόποδες τους υψώματος στην κοιλάδα του Στύλου, από τις όχθες του Κυλιάρη μέχρι το Νέο Χωριό, στους λόφους Καλοσυκιά, Αζογυρέ, Κεφάλας των Θόλων, των Σελιών, και του Άϊ Λιά, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα που βρέθηκαν στις θέσεις αυτές. Τα προάστεια ήταν παλαιότερα συνοικισμοί της αρχαιότερης πόλης, που ήταν στην ίδια θέση, και το όνομά της ήταν: Τα Ιπποκόρωνα.

<< Η Απτερα είναι πόλη της Κρήτης, η οποία πείρε το όνομα της μετά την νίκη των μουσών επι των Σειρήνων σε μουσικό αγώνα ο οποίος έγινε μεταξύ της πόλης και της θάλασσας, τον οποίο κέρδισαν οι Μούσες. Οι Σειρήνες απέβαλαν τα πτερά τους και έγιναν λευκές. ¨έτσι η πόλη πείρε το όνομα Άπτερα και τα πλησίον νησάκια το όνομα Λευκέ. Ο πολίτης ονομαζόταν Απτεραίος. >> (Στ. Βυζ.)

Αραδήν (Ηραδήν). Αράδαινα Σφακίων.

Η Αράδενα βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ομώνυμου φαραγγιού, στην επαρχία Σφακίων, πού χωρίζει το οροπέδιο της Αράδενας από το οροπέδιο της Ανώπολης, ανατολικά της Αγίας Ρούμελης και κοντά στον Άγιο Ιωάννη. Ο Στέφ. Βυζάντιος κάνει σύγχυση και συνταυτίζει την Αράδενα με την Ανώπολη. Τα ερείπια της Αρχαίας Αραδήν ή Ηραδήν σώζονται στη θέση Πασσόπετρα, κοντά στο σημερινό χωριό Αράδενα, που διασώζει το όνομα. Ήταν αυτόνομη πόλη αφού αναφέρεται ανάμεσα στις 30 κρητικές πόλεις, που υπόγραψαν τη συνθήκη συμμαχίας με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου το 183 π.Χ. Η αρχαία νεκρόπολη είναι στη θέση Ξενοτάφι.

Λιμάνι της Αράδαινας ήταν ο Φοίνιξ. Πιστεύεται πώς ιδρύθηκε από Φοίνικες αποίκους και συνδέουν το ονομά της με τη φοινική λέξη Aruad που σημαίνει καταφύγιο, και ομώνυμη πόλη υπήρχε στη Φοινίκη. Η Αράδαινα μέχρι τους τελευταίους αιώνες της Βενετοκρατίας και τον πρώτο της Τουρκοκρατίας ευημερούσε, γιατί οι κάτοικοί της είχαν επιδοθεί στη ναυτιλία και το εμπόριο. Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη εναντίον των Τούρκων, καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Στην Αράδαινα μπορούμε να πάμε από τη Χώρα Σφακίων, περνώντας πρώτα από την Ανώπολη.

<<Η Αραδήν είναι πόλη της Κρήτης η οποία λέγεται και Ανώπολη, επειδή ήταν σε υψηλό (άνω) μέρος, ο πολίτης από της γενικής της λέξης λεγόταν Αραδήνιος, όπως Αραφήνος Αραφήνιος>> (Στ.Βυζ.)

Άρβις, η Άρβη Βιάννου. (βλ. λέξη Άλβη).

Αρκάδες (Αρκαδία). Στη θέση Προφ. Ηλίας του χωριού Αφρατί Πεδιάδος.

Αρκάδες, οι ή Αρκαδία, η. Μεσόγεια πόλη της κεντρικής Κρήτης, για την ιστορία της οποίας λίγες μόνο πληροφορίες μας δίνουν οι αρχαίοι συγγραφείς: Ο Πολύβιος αναφέρει ότι οι Αρκάδες είχαν λάβει μέρος το 221 π.Χ. στον εμφύλιο πόλεμο των κρητικών πόλεων, ενώ επιγραφές μαρτυρούν για τη μεγάλη σημασία τους καθ’όλο τον 2ο π.Χ. αιώνα αφού είχαν κάνει συμφωνίες με την Τέω της Ιωνίας το 193 και με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου το 183 π.Χ. Την αυτονομία της πόλης καταδεικνύουν και τα αργυρά και χάλκινα νομίσματά της, που έφεραν από τη μία πλευρά κεφαλή Διός και από την άλλη κεφαλή της Αθηνάς με την επιγραφή ΑΡΚΑΔΩΝ. Η εύρεση πολλών από αυτά τα νομίσματα καθώς και μιας επιγραφής έδωσαν τα στοιχεία για την ταύτιση της πόλης με το λόφο του Προφήτη Ηλία κοντά στο χωριό Αφρατί της επαρχίας Πεδιάδος, του νομού Ηρακλείου. Ανασκαφή που έγινε στη θέση αυτή το 1924 έδωσε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία και έριξε αρκετό φως και στην πρωιμότερη ιστορία της πόλης. Αποκαλύφθηκαν πολλές κατοικίες καθώς και το νεκροταφείο της με μεγάλους θολωτούς τάφους που συνεχίζουν τη μινωική κληρονομιά. Οι ταφές που ήταν κυρίως σε πίθους ή τεφροδόχους κάλπες, έδωσαν σημαντικά ευρήματα από τη γεωμετρική και ανατολίζουσα περίοδο (9ος-7ος π.Χ. αιώνας), κυρίως αγγεία ενός πολύ χαρακτηριστικού τοπικού εργαστηρίου. Επίσης σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση στους Αρκάδες ενός φοινικόμορφου κιονόκρανου του 7ου π.Χ. αιώνα, που μιμείται αιγυπτιακά πρότυπα και μέχρι στιγμής το μοναδικό που έχει βρεθεί στην Κρήτη. (εγκ.Π.Λ.Μ.)..

<< Οι Αρκάδες ήταν πόλη της Κρήτης, όπως αναφέρει ο Ξενίων στο βιβλίο Κρητικά. Οι πολίτες ονομάζονταν Αρκάδες. Ο Δημήτριος όμως δεν ονομάζει την πόλη Αρκάδες αλλά Αρκαδία και το εθνικό Αρκάδες>> (Στ.Βυζ.).

Αρσινόη. Λιμάνι της Λύκτου.

Ο Στ. Βυζάντιος, αριθμεί τις πόλεις που φέρουν αυτό το όνομα, και αναφέρει << έννατη Λύκτου >>. Ο Bursian υποθέτει ότι η πόλη βρίσκεται κοντά στην Ίτανο, ο δε Spratt την τοποθετεί λίγο βορειότερα κοντά στη σημερινή Ερημούπολη. Ο Muller ορίζει την τοποθεσία της στα βόρεια παράλια της Κρήτης, μεταξύ Χερσονήσου και Μιλάτου στο βάθος του κόλπου των Μαλίων, εκεί όπου υπάρχουν αρχαία ερείπια. Ο Σβορώνος δέχεται ως πιθανότερη την τελευταία γνώμη, διότι σύμφωνα με αυτήν η πόλης δεν βρίσκεται μακριά από την Λύκτο και κοντά στη Χερσόνησο η οποία απετέλεσε μέρος της Λυκτίας (χώρας). Υπάρχουν νομίσματα τα οποία αποδίδονται στην πόλη αυτή.

Άσος. κοντά στο Βουρβουλίτη Καινούργιου.

<< Άσος. Μικρά πόλη της Κρήτης, ο πολίτης λεγόταν Άσιος διότι εκεί τιμάται ο Ζεύς και υπάρχει ιερό αρχαιότατο του Ασίου Διός>> (Στ.Βυζ.)

Αστάλη ή Ατάλη. Μπαλί Μυλοποτάμου.

Η αρχαία Αστάλη που ήταν λιμένας της Αξού κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο παράλιος οικισμός Μπαλί, της κοινότητας Μελιδονίου, επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης. Βρίσκεται στη δυτική παραλία του υπήνεμου όρμου.

Στους βενετσιάνικους καταλόγους των χωριών δεν αναφέρεται. Ο όρμος σημειώνεται στους βενετσιάνικους χάρτες και στα έγγραφα αναφέρεται porto ή redoto di Atali = όρμος της Α(σ)τάλης.

Αναφέρεται στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης, 347 : Από το Αμφιμάτριο στην Αστάλην εναι 30 σταδίες, υπάρχει λιμάνι και έχει πηγή. Από εδώ η Ελευθέρα (Ελεύθερνα) απέχει 50 σταδίες.

Η περιοχή ονομάστηκε Μπαλί από τους Τούρκους, επειδή στην περιοχή υπήρχε ανεπτυγμένη μελισσοκομία και στα Τούρκικα balli = μέλι.

Αστερούσια.

<< Αστερουσία λέγεται όρος στην Κρήτη, προς τα νότια το οποίο βλέπει στη θάλασσα. Υπάρχει και πόλη στον Καύκασο που λέγεται Αστερουσία και είναι αποικία των Κρητών. Οι οικήτορες λέγονται Αστερουσιανοί και Αστερουσιείς και Αστερούσιοι>> (Στ.Βυζ.). Τα Αστερούσια βρίσκονται στα νότια του νομού Ηρακλείου.

Μερικοί ερευνητές φρονούν ότι υπήρχε και στην Κρήτη πόλη που ονομαζόταν Αστερουσία. Η θέση της όμως δεν έχει επισημανθεί ακόμη.

Άτρικος.

Αυλών .

Ο Ν.Σταυράκης την αναφέρει Αυλήν,(λανθασμένα) και υπενθυμίζει ότι με το όνομα Αυλή υπάρχει σήμερα χωριό στην κοινότητα Παναγιάς της επαρχίας Πεδιάδος Ηρακλείου Κρήτης.

<<Αυλών......................υπάρχει και τρίτη περίπτωση με το όνομα αυτό που βρίσκεται στην Κρήτη και αναφέρεται ή σε πόλη ή σε τόπο>>(Στ.Βυζ.).

Αχάρνα. Αρχάνες Τεμένους.

Οι Αρχάνες βρίσκονται 15 χιλ. Νότια του Ηρακλείου Κρήτης και 10 χιλ. Νότια της Κνωσού. Το όνομα των Αρχανών απαντά για πρώτη και μοναδική φορά στην αρχαιότητα σε επιγραφή του 5ου π. Χ. αιώνα, που βρέθηκε στο πελοποννησιακό Άργος και αναφέρεται σε συνθήκη μεταξύ Κνωσίων και Τυλισσίων. Στην επιγραφή αναφέρεται λατρεία του Αρχού: ΤΟΝ ΑΡΧΟΝ ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΕΧΕΝ ΤΟΝ ΑΧΑΡΝΑΙ. Το όνομα εμφανίζεται στον ενικό αριθμό. Ουδέποτε οι Αρχάνες έκοψαν νομίσματα. Αντίθετα βρέθηκαν νομίσματα της Κνωσού στην περιοχή, γεγονός που σημαίνει όχι μόνο ότι υπήγοντο για πολλούς αιώνες στην γειτονική πόλη άλλά και ότι δεν ήταν ανακτορικό κέντρο. Δεν ήταν μεν ανακτορικό κέντρο αλλά είχε μεγαλύτερο κύρος από ένα τέτοιο, αφού αποτελούσε ένα ανεξάρτητο και αυτόνομο, κτιριακό συγκρότημα συνέχεια των ανακτόρων της Κνωσού, όπου κατοικούσαν Αρχιερείς και Αρχιέριες πριγκίπισσες μέλη της οικογένειας των μυκηναίων βασιλέων της Κνωσού. Η Αρχάνα ήταν ο ενδιάμεσος κρίκος που συνέδεε το ανάκτορο της Κνωσού με το ιερό κορυφής στο Γιούκτα και το νεκροταφείο στο Φουρνί όπου έθαβαν και τα μέλη της βασιλικής ιερατικής οικογένειας.

Οι Αρχάνες αποτελούν μια από τις πιο σημαντικές θέσεις στην αρχαιολογία του Μινωικού πολιτισμού. Περισσότερο μάλιστα σημαντική απ΄ότι πιστεύουν μέχρι σήμερα. Οι ανασκαφές στην περιοχή έχουν αποκαλύψει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με οικιστική αρχιτεκτονική (μέσα στο χωριό), με ταφική αρχιτεκτονική και τα έθιμα ταφής (νεκροταφείο στο Φουρνί), καθώς και με λατρευτικούς χώρους. Η μεγάλη σημασία των Αρχανών λόγω της γειτνίασής τους με το ιερό του Γιούχτα, είχε επισημανθεί ήδη από τον Έβανς, που το 1922 αποκάλυψε ενδιαφέρουσα ερείπια της Μινωικής περιόδου μέσα στο σημερινό χωριό Επάνω Αρχάνες. Από αυτά και από άλλα σποραδικά ευρήματα υπέθεσε (λανθασμένα) την ύπαρξη ανακτόρου, που το θεώρησε ως θερινό κατάλυμα των βασιλέων της Κνωσού.

Ανασκαφές που άρχισαν το 1964 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα από τους Γιάννη και Έφη Σακελλαράκη, αποκάλυψαν κάτω από τα σπίτια του σημερινού χωριού ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα της ίδιας εποχής με τα μεγάλα μινωικά ανάκτορα (γύρω στο 1600 π.Χ.) και με τον ίδιο προσανατολισμό. Οι τοίχοι του, που διατηρούνται μέχρι ύψους 2 μέτρων καθώς και τα άλλα οικοδομικά στοιχεία, όπως επίσης και τα πολλά κινητά ευρήματα το καθιστούν συγκρίσιμο σε αρχιτεκτονική κατασκευή, λειτουργίες και πλούτο με το κύριο ανάκτορο της Κνωσού. Σε μικρή από στάση δυτικότερα βρέθηκε αρχείο με πήλινες πινακίδες Γραμμικής Α γραφής, καθώς και ένα μικρό πήλινο ομοίωμα μινωικού σπιτιού. Πολύ σημαντικό είναι το νεκροταφείο στον λόφο Φουρνί, και τα ευρήματα από αυτό. Η σημασία του νεκροταφείου τονίζεται από τη μεγάλη διάρκεια ζωής του (πάνω από 1.500 χρόνια χρήσης) και από τα άφθονα και πλουσιότατα κινητά ευρήματα που υπήρχαν στους τάφους του. Είναι το σημαντικότερο νεκροταφείο του προϊστορικού κόσμου, αφού έχει σχέση με τη μινωική και μυκηναϊκή Κνωσό, προπαντός της δεύτερης της οποίας υπήρξε ιερός χώρος των νεκρών της μυκηναϊκής δυναστείας. Ο θολωτός τάφος Α, περιείχε στο πλευρικό του δωμάτιο μια βασιλική ταφή γύρω στο 1400 π.Χ. Στην πριγκίπισσα και αρχιέρεια που είχε ταφεί εκεί εκτός από τα πλούσια κτερίσματα που της έβαλαν στο τάφο (χρυσά δαχτυλίδια, περιδέραια, υποπόδιο από ελεφαντόδοντο, καθρέπτης, χάλκινα σκεύη), φαίνεται ότι της έκαναν και θυσία ταύρου και αλόγου, όπως δείχνουν λείψανα των σκελετών των ζώων που βρέθηκαν στον τάφο. Έθαψαν επίσης στο έξω κύριο μέρος του τάφου άνδρα πολεμιστή. Σε χρυσό δακτυλίδι από τον τάφο αυτό, με εικόνα λατρείας πάνω στην σφενδόνη, όπου η αρχιέρεια πάνω σε βάθρο ικετεύει, γράφει με <<κρητικά ιερογλυφικά>> τις λέξεις <<ζωνίτης που ικετεύει πάνω σε ειδικό βάθρο>>. Τα <<ιερογλυφικά>> είναι γραμμένα μπροστά από την ιέρεια προς τον μέρος του λατρευτή και τα έβλεπαν μέχρι σήμερα σαν ιπτάμενες πεταλούδες. Παρόμοιο δακτυλίδι με των Αρχανών βρέθηκε στον τάφο του Βαφειού, αλλά γράφει πάλι με <<κρητικά ιερογλυφικά>> την λέξη <<ζωνίτε>> στην Λακωνική διάλεκτο. Οι ανασκαφές στο Φουρνί έφεραν στο φως άφθονα και πολύτιμα ευρήματα, όπως σφραγίδες, (ιδιαίτερα πρώιμες από ελεφαντόδοντο), χάλκινα σκεύη, λίθινα αγγεία, ελεφάντινα πλακίδια με ανάγλυφες παραστάσεις, ειδώλια, λάρνακες, καθώς και ένα τεράστιο αριθμό πρώτης ποιότητας αγγείων.

Άλλος χώρος, εκτός από το νεκροταφείο, στον οποίο οφείλεται η ύπαρξή των κτιριακών συγκροτημάτων της μινωικής και μυκηναϊκής εποχής στις Αρχάνες, ήταν το βασιλικό ιερό κορυφής στον Γιούκτα.

Η σημερινή ονομασία του βουνού είναι παραφθορά της αρχαιότερης: Ιυτ(τ)ός > Ιυκτός > Γιούκτας. Στο Γιούκτα έχει ανασκαφεί ένα σημαντικότατο ιερό κορυφής της μινωικής εποχής. Το 1909 μια προκαταρκτική έρευνα του Έβανς αποκάλυψε ένα μεσομινωικό ιερό που περιβαλλόταν από κυκλώπειο τείχος. Η νεώτερη έρευνα (1974-1981) αποκατέστησε την αρχική ανακριβή κάτοψη του ιερού και έδωσε πλουσιότατα στοιχεία για τη μορφή των μινωικών ιερών κορυφής καθώς και θαυμάσια ευρήματα και στοιχεία για τη λατρεία. Στο ψηλότερο άνδηρο είχε χτιστεί επιμήκης βαθμιδωτός βωμός (τύπος γνωστός από παραστάσεις σφραγίδων) πάνω από βαθιές σχισμές στο φυσικό βράχο. Πολύ κοντά στο βωμό αποκαλύφθηκε βαθύ σπηλαιώδες χάσμα, που το άνοιγμά του είχε εντελώς φραχτεί από κάποια φυσική καταστροφή και από ανθρώπινη επέμβαση. Στο βάθος του χάσματος βρέθηκε επίχωση, πλούσια σε κεραμική, και πήλινα αφιερώματα. Στη μινωική εποχή ήταν ανοιχτό και είχε λατρευτική χρήση με ειδικό ρόλο στη λατρεία. Ο βωμός άλλωστε είχε χτιστεί σχεδόν στο χείλος του. Κοντά στο βωμό βρέθηκε ένας θησαυρός από χάλκινους διπλούς πελέκεις (πρώτη φορά σε ιερό κορυφής), αναθηματικά χάλκινα ειδώλια λατρευτών, πήλινα ειδώλια και αναθηματικά ανθρώπινα μέλη. Ο βωμός περιείχε πλήθος πήλινων ειδωλίων, αναθηματικά κεφάλια ταύρων, φίδια, πουλιά, πήλινα σφαιρίδια, ζώδια και σιγμοειδή αντικείμενα, που ίσως συμβολίζουν έμβρυα. Ανάλογα αντικείμενα έχουμε και στο χάσμα. Ακόμη, στο χώρο βρέθηκαν μια σειρά από λίθινες τράπεζες προσφορών και αρκετοί σφραγιδόλιθοι. Πολλές τράπεζες προσφορών είναι ενεπίγραφες με Γραμμική Α, τα κείμενα των όποίων αναφέρονται στα θρησκευτικά πιστεύω των μινωιτών άλλά και στην χρήση του ιερού. Σε μια επιγραφή γράφει ότι η τράπεζα αφιερώθηκε μαζί με θυμίαμα από μια κοπέλα η οποία παραπάτησε και πέφτοντας στο χάσμα δεν έπαθε τίποτε, ζητά δε άφεση αμαρτιών και <<πέταγμα αυτών στο χάσμα>>. Το ίδιο γράφει για την άφεση αμαρτιών σε σχέση με το χάσμα και το κουταλάκι από τον Τρούλο Αρχανών αλλά και επιγραφές που έχουν βρεθεί σε τράπεζες προσφορών στο Δικταίο Άντρο και αλλού. Μια άλλη πάλι από μια κοπέλα από το Λασίθι με θυμίαμα από φυτά της Δίκτης και της Ίδης.

Από την αρχαιότητα ως τα νεώτερα χρόνια ο Γιούκτας είχε θεωρηθεί ο μυθικός τόπος ταφής του Διός. Ο Κρητικός Ζευς (Κρηταγενής) είχε τη μοναδική ιδιότητα να είναι θνητός, ώστε οι Κρήτες να θεωρηθούν ψεύτες από τους άλλους Έλληνες. Πιθανή εξήγηση αυτής της ιδιαιτερότητας είναι ότι ο Ζευς συσχετίστηκε από πολύ νωρίς στην Κρήτη με τον παλιό μινωικό θεό της γονιμότητας που, ακολουθώντας τον κύκλο της βλάστησης, γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο. Την παράδοση διέσωσαν και μεταγενέστεροι συγγραφείς ως τα βυζαντινά χρόνια. Τον 11ο αιώνα ο Μιχαήλ Ψελλός έγραφε ότι οι Κρήτες έδειχναν ένα σωρό από πέτρες, που σκέπαζε τον τάφο του Διός. Προφανώς πρόκειται για τα ερείπια του ιερού κορυφής, που ο λαός ονόμαζε μέχρι τελευταία Μνήμα του .Ζιά (Δια). Στα χριστιανικά χρόνια η αρχαιότερη λατρεία αντικαταστάθηκε από τη λατρεία του Αφέντη Χριστού στο εκκλησάκι που ονομάζεται Μεταμόρφωση και είναι χτισμένο κοντά στο παλιό ιερό.

Άωρος. Ελεύθερνα Μυλοποτάμου .(βλ. Ελεύθερνα).

<< Η Άωρος ήταν πόλη της Κρήτης, που πείρε το όνομα της από τη νύμφη Αώρα. Μετονομάστηκε Ελευθήρα από το όνομα του Ελευθήρα ο οποίος ήταν ένας από τους Κουρήτες. Ο πολίτης λεγόταν Αώριος ή Αωρίτης όπως λέμε Αλωρίτης>>. (Στ.Βυζ.)
Συνεχιζεται....