Περί ελληνικού έθνους

 
 Απόστολος Διαμαντής

Παρότι σύμπασα η οικουμένη, μορφωμένη και μη, συγκαταλέγει το ελληνικό έθνος στην κατηγορία των ιστορικών εθνών – από τον Χέγκελ, μέχρι τον Μαρξ και τον Χούσερλ - υπάρχει σήμερα μια μερίδα Ελλήνων διανοουμένων που λέει το πράγματι πρωτοφανές ότι ελληνικό έθνος δεν υπήρχε πριν το 1821, διότι μόνον η αστική εποχή έχει να παρουσιάσει αυτό το μόρφωμα. Το ελληνικό έθνος της αρχαιότητας και του μεσαίωνα λοιπόν είναι κατ’ αυτούς μια αντιεπιστημονική, εθνικιστική πλάνη.


Πρόκειται φυσικά για άποψη όχι μόνον αντιεπιστημονική, εφόσον κανείς σοβαρός επιστήμονας δεν την έχει υποστηρίξει ποτέ και πουθενά, αλλά μάλλον για άποψη που προέρχεται από το χώρο του πολιτικού φανατισμού. Διότι, στοιχειωδώς να ανοίξει κάποιος τα αρχαία κείμενα θα μπορούσε να δει τον όρο «έθνος» φαρδύ πλατύ, στα κείμενα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ηρόδοτου, του Ομήρου κλπ.
 
Αυτό που ισχυρίζονται όσοι διατυπώνουν τέτοιες παραδοξολογίες, όπως ο Πέτρος Πιζάνιας στηνσυνέντευξή του στο tvxs, είναι ότι έθνος δεν υπήρχε στην αρχαιότητα, επειδή έθνος σχηματίζεται μόνον κατά την εποχή του καπιταλισμού, όταν δημιουργείται το συνταγματικό κράτος και η έννοια του πολίτη. Σύμφωνα μ’ αυτήν την άποψη, που προέρχεται από παραναγνώσεις του μαρξισμού, στην αρχαιότητα έχουμε γένος και όχι έθνος! Και έτσι αναγνωρίζουν έθνος μόνον μετά το 1789, ως εθνικό κράτος, συλλαμβάνοντας το έθνος, ως προϊόν του αστικού κράτους.
 
Πρόκειται για ένα ακραίο νομικό θετικισμό, που συνδέεται ευθέως με την σταλινική κανονιστική παράδοση, όπου τα πάντα αποδίδονται στο κράτος. Περισσότερα γι’ αυτήν την κανονιστική εκτροπή στην ελληνική ιστοριογραφία μπορεί κανείς να δει στο έργο μου Έθνος και Θεσμοί στην Τουρκοκρατία (Εναλλακτικές Εκδόσεις 2013).
 
Αλλά το γένος τι ακριβώς είναι; Δεν είναι έθνος; Δεν είναι ένας άλλος τρόπος να ορίζεις την εθνική κοινότητα, η οποία σχηματίζεται από μια κοινή γλώσσα, κοινούς θεσμούς, κοινή θρησκεία, κοινή παράδοση; Οι αρχαίοι χρησιμοποιούν και τον όρο γένος, διότι προέρχεται από την φιλοσοφία, από την οντολογία. Αλλά συχνά χρησιμοποιούν και τον όρο έθνος. Τι είναι έθνος; Μόνον το γαλλικό το 1789; Και τότε γιατί ο Αριστοτέλης μιλά για έθνος και πόλεις; Τι εννοεί ακριβώς;
 
Είναι γεγονός ότι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς αποφεύγουν τη χρήση του όρους έθνος αρχικά, για να μην γίνεται σύγχυση με την παγανιστική παράδοση. Στη θέση του χρησιμοποιούν τον όρο γένος, που σημαίνει το ίδιο ακριβώς πράγμα. Το τι όρο όμως χρησιμοποιεί ένας συγγραφέας δεν σημαίνει και πολλά. Το ότι δεν χρησιμοποιεί κάποιος τον όρο έθνος, αυτό δεν σημαίνει ότι έθνος δεν υπάρχει. Η ύπαρξή του είναι γεγονός αντικειμενικό, δεν είναι απόφαση του ιστορικού.
 
Το ζήτημα αυτό το ανακινούν και μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί, επειδή, παρότι πολιτικά δεν βολεύονται με τον εθνικισμό του 19ου αιώνα, αναγκάζονται να εξηγήσουν την φιλοπατρία και την πίστη των αγωνιστών του 21. Λένε λοιπόν ότι όλοι αυτοί είχαν μεν εθνική συνείδηση, αλλά την απέκτησαν εξαιτίας του ευρωπαϊκού διαφωτισμού! Όμως, αφενός οι οπλαρχηγοί ήταν όλοι αγράμματοι και προσηλωμένοι στην εκκλησία, δηλαδή εκτός του κλίματος του διαφωτισμού. Αφετέρου, όλοι οι επίσκοποι που πρωταγωνίστησαν στον Αγώνα, ως μέλη της Φιλικής, ήταν εχθροί του διαφωτισμού, πλην μερικών κληρικών που βρίσκονταν στην Δύση. Επίσης δύσκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει διαφωτιστικές ιδέες στον Πετρόμπεη, τον Νοταρά ή τον Κανέλλο Δεληγιάννη και τους άλλους κοτζαμπάσηδες, που συμμετείχαν στον Αγώνα. Οι περισσότεροι μάλιστα Έλληνες λόγιοι ήταν επιφυλακτικοί και αρνητικοί με την επανάσταση, (Κοραής, Κωνσταντάς κα), όπως και πολλοί έμποροι που αρχικά είδαν το εμπόριο να ατονεί.
 
Επομένως η εθνική συνείδηση κατά το 21 δεν ήταν καθόλου προϊόν του διαφωτισμού. Προϋπήρχε σαφώς. Διότι επαναστατικές εξεγέρσεις Ελλήνων έχουμε καμιά πενηνταριά τουλάχιστον κατά τους 4 αιώνες της δουλείας. Δεν περίμεναν οι Έλληνες τον Βολταίρο για να αποκτήσουν συνείδηση εθνικής καταγωγής. Ο Υψηλάντης έγραψε όταν μπήκε στην Μολδοβλαχία: «Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Δεν έγραψε κάποιο απόσπασμα του Βολταίρου.
 
Η εθνική συνείδηση εξάλλου είναι βεβαιωμένη και από τα κείμενα της λόγιας εκκλησιαστικής γραμματείας. Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς ήδη από το 1560 έγραφε για την ανάγκη αποκατάστασης του αρχαίου ελληνικού πολιτεύματος! Τα ίδια έγραφε και ο Σχολάριος, όταν θρηνούσε για την αμάθεια των σύγχρονων Ελλήνων. Είναι δυνατόν να μην είναι γνωστά αυτά που τα γνωρίζει και ο τελευταίος φιλόλογος;
 
Το σύγχρονο έθνος έχει άλλη θεσμική μορφή από το αρχαίο. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα έθνη σχηματίστηκαν το 1789 δια μαγείας, εν κενώ. Αυτά δεν τα λέει κανένας ιστορικός, πλην μερικών αμερικανών που μιλάνε για φαντασιακά έθνη, εννοώντας όμως τα έθνη της Πολυνησίας. Κανένας Γάλλος ή Άγγλος δεν διανοήθηκε ποτέ να ονοματίσει το έθνος του μόνον μετά το 1789. Ο όρος απαντάται σε όλα τα κείμενα, από την εθνική γαλλική ποίηση του μεσαίωνα, μέχρι τον Χομπς.
 
Όσοι Έλληνες ιστορικοί δεν αισθάνονται άνετα με την Επανάσταση του 1821 και θέλουν να την αποδώσουν όχι στους πρωταγωνιστές της, δηλαδή τους οπλαρχηγούς, τους επισκόπους, τους προκρίτους και τον απλό λαό, αλλά στους εμπόρους ή τους λογίους του εξωτερικού, μάλλον θα πρέπει να προσέξουν  καλύτερα τα τεκμήριά τους και να ξαναδούν πιο προσεκτικά τους ιστορικούς του 21 και της Τουρκοκρατίας, έστω και τους πρόσφατους, τον Σφυρόερα, τον Γριτσόπουλο, τον Δεσποτόπουλο, τον Πανταζόπουλο και τον Βακαλόπουλο.
 
Το 1985, ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος έγραφε δυσοίωνα: «Με την ολιγωρία για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του ελληνικού έθνους κινδυνεύει ο ελληνικός λαός να υποστεί αποκοπή σε μέγα βαθμό από την ανθρωπιστική παιδεία, την πανανθρώπινη δηλαδή στην αξία της ελληνική παιδεία».
 
Δυστυχώς φαίνεται να επιβεβαιώνεται.
 tvxs